میراث آریا - در گذشته آیین نمایشی شوشی منحصراً در مراسم عروسی اجرا می‌شد، اما امروزه در مراسم نوروز صیاد (در روستای سلخ) اجرا می‌شود. در گذشته در روستاهای سلخ، گورزین و خالدین بسیار رایج بوده است.

خاستگاه آن هر کجا باشد امروز با یکی از مهم‌ترین جشن‌های این مردم عجین شده و بخشی از باورهای بومی آن‌ها را در خود جای‌ داده است.

موسیقی اصلی‌ترین عضو نمایش شوشی

آلات موسیقی این آیین نی جفتی، دو دهل دوسر است که مردان و زنان با کف زدن همراهی می‌کنند. تمام لحن‌های این نمایش با ساز نواخته می‌شوند و آوازی آن‌ها را همراهی نمی‌کند.

دهل‌ها نواختن را آغاز می‌کنند و نی جفتی اندکی بعد با آن‌ها همراه می‌شود. شروع به نواختن لحن خاص می‌کند که همگان این لحن را شوشی می‌نامند ولی همچنان اضافه می‌کنند که این لحن را در شرایط دیگر نیز می‌توان نواخت.

در بازی شوشی موسیقی نقش پایه ایفا می‌کند تا آنجا که بدون آن اجرای شوشی امکان‌پذیر نیست. نوازندگان متناسب با ورود و حرکات آرام شخصیت‌های نمایش شروع به نواختن می‌کنند، دقایقی بعد گروه بازیگر‌ها با چهره‌های مبدل رقص‌کنان وارد می‌شوند.

بازیگران شوشی وارد جمع شرکت‌کنندگان در مراسم می‌شوند. آن‌ها با زدن و پراکنده کردن نوازندگان موفق می‌شوند موسیقی را متوقف کنند و این به معنی برهم زدن جشن است. پیرمردها با صدایی بلند و تیز به‌طوری‌که به گوش همه برسد شروع به حرف زدن با تماشاچیان می‌کنند و فریادکشان آن‌ها را با برگ نخل البته به شوخی می‌زنند و بقیه اعضای گروه نیز بی‌وقفه فریاد می‌کشند تا مردم را با حرکات کمدی بخندانند. بعد از حدود 20 دقیقه خنده و بازی بالاخره یکی از شرکت‌کنندگان به بازیگران اعتراض می‌کند که چرا ساز و آواز آن‌ها را بر هم زدند و در اینجا تنها بازیگر شوشی با این شخص وارد گفتگو می‌شوند. دو بازیگری که روند بازی را می‌شناسند.

دو پیرمرد گروه شوشی همچنان با صدای بلند و زیر توضیح می‌دهند که از پشت کوه و جنگل و دریا یا جای دیگر می‌آیند و از صدای جمعیت بیدار شده و به محل تجمع آن‌ها آمدند تا ببینند چه می‌گذرد. یکی از تماشاگران نیز با صدای بلند سعی می‌کند دلیل این تجمع را برایشان شرح دهد و آن‌ها را راضی به آواز و پای‌کوبی و رفت با مردم کند. درنهایت بازیگران و شرکت‌کنندگان به تفاهم می‌رسند و نوازندگان دوباره شروع به نواختن می‌کنند.

بازیگران که گرداگرد می‌چرخند آرام‌آرام به جمع رقصندگان می‌پیوندند و نوازندگان بی‌وقفه می‌نوازند تا اینکه بازیگران به دنبال هم از مجلس خارج شوند.

حیوانات شخصیت‌های آیین نمایشی شوشی

گروه شوشی از مردانی با لباس مبدل تشکیل‌ شده است که با ریتم موسیقی می‌رقصند و به نرمی و با حرکات موزون و نمایشی قدم برمی‌دارند و به اطراف نگاه می‌کنند. گویی به دنیای ناشناخته قدم می‌گذارند.

جلوی بازیگر‌های در حال رقص دو مرد بالباس‌های بلند و به صورت‌هایی که با آرد سفید شده‌اند و با کلاه‌های بلند بافته‌شده از برگ نخل برگ خشک‌شده بر سر در حالی‌ که هر یک برگ نخل در دست دارند وارد می‌شوند، آن‌ها را پیرمرد شوشی یا جنگلی می‌نامند. در پی آن‌ها دو نفر در قالب گرگ و روباه وارد می‌شوند بعد از آن‌ها نوبت ساربان و پسرش است که افسار یک شتر ساختگی را در دست دارند این شتر را دو مرد تشکیل می‌دهند که فرد جلوی ماکت سرو گردن حیوان را به دست می‌گیرد و تخته‌های که بر شانه دو مرد گذاشته‌اند کمر حیوان را می‌سازد روی این تخته چوب با گونی و پارچه به‌طوری بسته می‌شود که هیبت حیوان واقعی را به خود می‌گیرد و ساربان با پسرش افسار شتر به دست رقص‌کنان آن را به داخل حیاط هدایت می‌کنند.

نفر دیگر نیز به همین منوال به شکل گاو درآمده و شتر و ساربان را دنبال می‌کنند. پشت سر آن‌ها بازیگری بالباس سفید بلند و یک سینی بزرگ وارد می‌شود، روی این سینی پارچه سیاه و بلند تا کمر بازیگر انداخته می‌شود این شخصیت آرام و بی‌صورت با سربزرگ سیاه «کم سپی» نامیده می‌شود که چرخان و نرم نرمک با ریتم دهل‌ها وارد می‌شود. مفهوم کلمه «کم سپی» ناشناخته است ولی شخصیتی که به این اسم نامیده می‌شود درواقع نمادی از یک روح آمده از عالم ارواح است و آخرین بازیگر شخصیتی بالباس سفید و بلند است که داخل حیاط می‌پرد و صورتش پوشیده در یک سربند سفید است و فقط چشم‌هایش بیرون است و همان قسمت پیدا از صورتش نیز با آرد سفید شده؛ او را نماد باروری می‌دانند. چوب بلند مانند مترسک روی شانه‌هایش بسته‌شده و دست‌های واقعی‌اش را از زیر لباس روی شکمش می‌بندند.

ورود این گروه با آرامش و هیجان نهفته همراه است و همه مردان حاضر در مجلس در آن شرکت می‌کنند. گروه بازیگران رقصان و به‌آرامی وارد جمع می‌شوند. چند دقیقه که از ورودشان گذشت دو بازیگر نقش پیرمرد یک‌باره به نوازنده‌ها حمله می‌کنند و با برگهای نخل که در دست دارند تظاهر به زدن آن‌ها می‌کنند تا آن‌ها را از نواختن بازدارند. سایر بازیگران نیز وارد جمع تماشاگران شده شروع به جست‌وخیز می‌کنند.

برای خنداندن حاضران، بازیگران به راه‌های گوناگون متوسل می‌شوند مانند تقلید از حرکات حیوانات، ادا درآوردن، مسخره‌بازی و غیره.

اجراکننده نقش «کم سپی» به‌آرامی دور خودش می‌چرخد و باکسی کاری ندارد. اهالی می‌گویند با این کار همه حاضران و مخصوص مسن بچه‌ها را می‌ترساند. نقش کم سپی درصدد برقرار کردن ارتباط با سایرین نیست و مثل روح به‌آرامی راه می‌رود و درواقع مثل این است که در بین جمعیت سر می‌خورد و به آدمیزاد کاری ندارد.

شخصیت گرگ روی تماشاچیان می‌پرد و روباه این‌طور وانمود می‌کند که در جستجوی مرغی برای دزدیدن است. شخصیتی که نماد باروری است و فقط با مردان متأهل شوخی می‌کند و به پشت آن‌ها می‌زند و آن‌ها را وادار به نشستن می‌کند و هیچ‌وقت بی‌حرکت نمی‌ایستد. پشت دیواری کمین کرده و منتظر فرصت مناسب می‌شود و به سمت طعمه‌هایش دویده و به آن‌ها حمله می‌کند و دوباره در انتظار فرصت مناسب بعدی در محلی دیگر به کمین می‌نشیند و به این صورت تماشاگران مجبور به نشستن می‌شوند و نظم نسبی بیشتری برقرار می‌شود.

از ۴۰ سال پیش نقش گرگ خیلی مهم بوده است. دو نقش پیرمرد و آنکه نماد باروری است از نقش‌های بوده که حتماً باید در شوشی حضور داشتند اما کم‌کم عادات و عرف اجتماعی آن‌ها را پس‌زده و این روزها بعضی مواقع بازی شوشی بدون این دو برگزار می‌شود.

در شوشی گاو، شتر، ساربان و فرزندش نیز در جمع باکسی ارتباط نمی‌گیرند. گاو برای خودش می‌چرخد و ساربان درحالی‌که فرزندش گاهی با موسیقی می‌رقصد به شترش غذا می‌دهد.

نابازیگرانی که توانایی خنداندن مردم را دارند

هیچ‌کدام از این بازیگران حرفه‌شان بازیگری نیست ولی در عین‌ حال باید توانایی‌های به خصوصی مثل خنداندن دیگران و صحبت کردن با صدای زیر و بداهه‌گویی، پویایی و جنب‌وجوش به هنگام بازی را داشته باشند و رقص را موقع ورود و خروج بلد باشند.

بازیگران شوشی عمدتاً از ماهیگیران و مردان کار و بازارند که تنها از حس شخصی‌شان برای بازی استفاده می‌کنند و هیچ آموزشی ندیده‌اند. بااین‌حال قادرند مردم را بخندانند و سرگرم کنند. آن‌ها با این موسیقی و رقص آشنا هستند  و به‌خوبی با آن می‌رقصند و بابت این کار دستمزد دریافت نمی‌کنند.

طبق گفته بازیگران درگذشته حدود ۳۰ و ۴۰ سال پیش نقش‌های دیگر نیز وجود داشت که امروز این نقش‌های بازی نمی‌شود مانند شخصیتی که از شهر می‌آید و شهری یا غریبه نام دارد و همچنین نقشی به نام چلچراغ و قنبر نیز بوده که به دلیل این‌که حضورشان در شوشی غیرضروری بوده و نبودشان اصل بازی را مختل نمی‌کند، از این آیین حذف‌ شده است. حذف این شخصیت‌ها به این دلیل بوده که آن‌ها در نسخه‌های قدیمی نمایش شرکت نداشتند. در گذشته هر کس به سلیقه خود، می‌توانست نقشی را به آیین شوشی اضافه کند و همه این‌ها باعث شده این نقش‌ها درازمدت پایدار نمانند.

آیین شوشی به‌تازگی در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

گزارش: طاهره رضایی؛ کارشناس ثبت آثار اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هرمزگان

انتهای پیام/